By Hürrem Sultan, 15 Nisan 1558’de İstanbul’da hayatını kaybetti.
Adına sayısız eser kaleme alınan Hürrem, 16. yüzyıl Osmanlı siyaseti üzerindeki etkisi ve Yasal Sultan Süleyman ile aşkıyla efsaneleşmişti.
Osmanlı’da bayan sultanların ülke idaresinde daha fazla kelam sahibi olduğu “Kadınların Saltanatı” devri de tarihçilere nazaran Hürrem Sultan ile başlamıştı.
Döneme ilişkin evraklarda ve kayıtlarda Hürrem Sultan’ın Yasal Sultan Süleyman’ın haremine girdikten sonraki hayatına dair pek çok bilgi var.
Ancak nerede dünyaya geldiği ve Osmanlı’ya nasıl getirildiği siyasi ve kültürel olarak tartışmalı.
Tarihçiler ortasında genel kanı Hürrem’in bugünkü Ukrayna topraklarında doğduğu. Lakin alternatif tezler de var.
BBC Türkçe araştırdı.
Lehistan’dan Osmanlı’ya gelişi
Tarihçiler, Haseki Hürrem Sultan’ın köklerine dair bilgilerin karışık ve kesin olmadığını vurguluyor.
Hürrem Sultan’ın 1500’lerin başında doğduğu iddia ediliyor.
Bazı kaynaklar Ortodoks bir papazınkızı olduğunu, kimileriyse bir çiftçi ailesine doğduğunu yazıyor.
İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi’nden Profesör Feridun Emecen, Osmanlı tarihçileri ortasındaki genel kanıya nazaran Hürrem Sultan’ın 16. Yüzyılda Lehistan Krallığı toprakları içinde yer alan Rutenya bölgesinden geldiğini söylüyor.
Rutenya, günümüzde Polonya, Belarus ve Ukrayna topraklarını kapsayan ve Doğu Slav halklarının yaşadığı bölgeye verilen isim.
Emecen, Hürrem’in bu bölgede yer alan Rogatin isimli kentte Tatar akıncılar tarafından esir alındığına dair kayıtlar olduğunu belirtiyor.
O devir Polonya hudutları içinde bulunan Rogatin, bugün Ukrayna’nın batısında yer alıyor.
Tarihçiler, Hürrem’in burada doğduğu konusunda büyük ölçüde hemfikir.
BBC Türkçe‘ye konuşan tarihçiler, Hürrem Sultan’ın akıncılar tarafından esir alındıktan sonra Osmanlı’ya getirildiğini anlatıyor.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden Prof. Dr. Zeynep Tarım, Hürrem Sultan’ın muhtemelen 12-14 yaşları ortasında Osmanlı’ya getirildiğini ve burada Yasal Sultan Süleyman’ın annesi Ayşe Hafsa Sultan’ın yanına verildiğini anlatıyor.
Tarım, Hürrem Sultan’ın o yıllarda Manisa’da bulunan Şehzade Süleyman’ın maiyetine bu devirde girdiğini söylüyor.
Tarihçi, çiftin birinci çocuğu Şehzade Mehmed’in 1521’de doğmuş olmasından yola çıkarak Hürrem’in 1520 yılında Sultan Süleyman’ın haremine girmiş olabileceğini belirtiyor.
Profesör Emecen de kimi kaynakların Hürrem’in 1520’de hareme girdiğinde en az 17 yaşında olduğunu yazdığını söylüyor.
Vatikan arşivindeki soyağacı
Hürrem Sultan’ın etnik kökenine dair farklı tezler ve savlar var.
Mesela Vatikan arşivleri üzerinde uzmanlaşan araştırmacı müellif Doktor Rinaldo Marmara, burada incelediği el yazması bir soyağacına nazaran Hürrem Sultan’ın aslında İtalyan bir asilzade olabileceğini savunuyor.
Marmara,soyağacında Hürrem’in soyundan gelen padişah 4. Mehmet ile onunla tıpkı devir karar süren Papa 7. Alessandro’nun kuzen olduğunun yazıldığını söylüyor.
Araştırmacıya nazaran doküman, Hürrem Sultan’ın İtalya’nın Siena bölgesinden gelen Marsigli ailesinin kızı olduğuna ve gerçek isminin “Margherita” olduğuna işaret ediyor:
“Bunlar üç kardeştiler, iki erkek bir tane de kız. Bir kardeşi ve Hürrem Sultan… korsanlar tarafından alınıyor, sultana satılıyor ve kendini haremde buluyor.”
Marmara, Hürrem Sultan’ın asilzade kimliğinin gizlenmesi ismine Ukraynalı olduğunun söylenmiş olabileceğini belirtiyor.
Prof. Tarım, bu evrakın gerçekliğinin teyide muhtaç olduğunu vurguluyor ve şunları kaydediyor:
“Tabii bu biraz daha uzak bir ihtimal görünüyor. Zira bu türlü bir şey olsaydı bugün Venedik arşivindeki elçilerin raporları bize en çok materyal veren şeylerden bir tanesi. Onlar bunu anlatmış olurlardı, biz bunu çok daha evvel biliyor olurduk.”
Profesör Emecen de o devirdeki kaynaklar göz önünde tutulduğunda bu tezin “doğru olma ihtimali görülmediğini” vurguluyor.
Emecen, “Yalnız anlaşıldığı kadarıyla Hürrem Sultan’ın Lehistan kraliyet ailesiyle yazışmaları var. Orada bir bağı var üzere görünüyor. Ancak bu, o periyot için resmi yazışma üzere bir durum da olabilir” diye not düşüyor.
‘Rus Cadısı’ lakabı nereden geliyor?
Prof. Emecen, periyodun Osmanlı kaynaklarında Yasal Sultan Süleyman’ın eşi Mahidevran Sultan’dan olan en büyük oğlu Şehzade Mustafa’nın 1553’te idam edilmesinin akabinde Yasal ve Hürrem Sultan aleyhine kaleme alınan birtakım şiirlerde Hürrem’den “Rus cadısı” diye bahsedildiğini söylüyor.
Peki bu Hürrem’in Rus olduğu manasına mı geliyor?
Tarihçi, Osmanlı devrinde “Rus” teriminin sırf Rus halkını tanımlamak için kullanılmadığını vurguluyor ve şunları kaydediyor:
“Rus kuzeydeki tüm [topluluklar için] genel olarak bir tarif halinde geçer. Kuzeyden gelen herkes için bu kullanılır: Rusya, Ukrayna vs.”
Prof. Tarım da periyodun Batılı seyyahları ve Venedikli elçilerin raporlarında Hürrem Sultan’dan Rus olarak bahsedildiğine dikkat çekiyor ve şunları söylüyor:
“Rus olduğu söyleniyor lakin onların bunu büyük ölçüde coğrafya olarak kast ettiklerini düşünüyoruz.”
Prof. Emecen, Hürrem’in nereli olduğuna dair tartışmalar ile ilgili şu yorumu yapıyor:
“Rus ve Rutenya sıkıntısı de siyasi bir tartışma üzere gözüküyor, lakin buna tarihin kendi çerçevesinde bakmamız lazım.”
Prof. Tarım, “O devrin sonlarına nazaran bunu kıymetlendirmemiz gerekiyor” diyor ve ekliyor:
“O tarihlerde bugünkü sonlarda bir Rusya mevcut değil. [Dönemin yazışmalarında] Rus coğrafyasından demek istiyorlar. O tarihte oranın ismi Ukrayna değil, Lehistan olarak biliniyor. Altında Habsburglar, sağında Rusya var. Münasebetiyle o tarihte bilinen millet isimleriyle birlikte zikrediyorlar.”
Türbede doğum yeri değiştirildi
Ukraynalılar Hürrem Sultanı seviyor ve sahipleniyor.
Memleketi Rogatin’de anısına heykeller, şu an Rus işgali altında bulunan Ukrayna’nın liman kenti Mariupol’de ise Yasal Sultan Süleyman ve Haseki Hürrem Sultan anısına yapılmış bir cami bulunuyor.
Hürrem’in etnik kökenine dair tartışmaların siyasi boyutu da var.
Ukrayna’nın Ankara Büyükelçiliği, 2019’da Haseki Hürrem Sultan Türbesi’nde bulunan açıklama yazısından “Rus asıllı” yazısının kaldırılmasını talep etti.
Talep üzerine yazıdan bu söz çıkartıldı.
Yazının son halinde Hürrem Sultan’ın Ukrayna kökeni vurgulanıyor.
Gerçek ismi neydi?
Hürrem Sultan’ın asıl isminin Aleksandra Lisovska olduğu söyleniyor.
Ukraynaca tarih kaynaklarında gerçek isminin Anastasia olduğunu belirtenler de var.
Batı kaynaklarındaysa Hürrem Sultan’a La Rossa (kırmızı), Roza (gül), Rozanna (zarif gül), Roksolan (Ruthenyalı kadın), Roksana ve Roxelana üzere farklı isimlerle hitap ediliyor.
Zeynep Tarım, farklı hitaplara karşın mevcut resmi evraklarda isminin Haseki Hürrem Sultan olarak geçtiğinin altını çiziyor.
Hürrem, Farsça “neşeli” manasına geliyor.
‘Devlet adamları kadar tesirli bir figür’
Hürrem Sultan, Yasal Sultan Süleyman’ın haremine girdikten sonra kısa müddette en beğenilen cariyesi haline geldi.
1521’de Şehzade Mehmed’in dünyaya gelmesiyle Harem’de çocuk sahibi olan bayanlara verilen Haseki unvanını aldı.
Kanuni Sultan Süleyman ile nikahlanmasının akabinde unvanı Haseki Sultan olarak değişti.
Böylece Yasal Sultan Süleyman’ın annesi Ayşe Hafsa Sultan ve eşi Mahidevran Sultan’la birlikte haremin en nüfuzlu üç isminden biri oluyor.
Prof. Emecen, “Hürrem’in o periyotta bilhassa Harem’de çok güçlü bir kişiliğe sahip olduğunu biliyoruz” diyor ve ekliyor:
“Değişik siyasetlerde ve iç çatışmalarda da değerli bir hizbin mensubu olduğuna dair bilgiler var.”
Emecen, Hürrem Sultan’ın Şehzade Mustafa’nın 1553’te idam edilmesinde rol oynadığına dair kanaatlerin olduğuna dikkat çekiyor:
“O periyodun siyasetleri içerisinde damadı Rüstem Paşa ve kızı [Mihrimah Sultan] ile birlikte hizip oluşturdukları ve Sultan Süleyman üzerinde tesirli olduklarına dair birtakım ispatlar var.”
Emecen, siyasi sorunlar haricinde Hürrem Sultan’ın hayırsever istikametiyle ön plana çıktığını, İstanbul ve Kudüs’te imaretler yaptırdığını ve vakıflar kurduğunu vurguluyor.
Pof. Tarım da Hürrem’in siyasi konumunun yanı sıra çalışmalarıyla bilhassa İstanbul’a ve kent ömrüne büyük tesiri olduğunu anlatıyor:
“Bugün Haseki diye bildiğimiz muhit, Hürrem Sultan’ın orada vakıf yapıtları olduğu için bu ismi almıştır.”
Haseki Hürrem Sultan, tarihi kayıtlara nazaran 15 Nisan 1558’de İstanbul’da doğal sebeplerden öldü.
Naaşı, Yasal Sultan Süleyman tarafından yaptırılan Süleymaniye Camii’ne gömüldü.
Daha sonra Sultan Süleyman’ın buyruğuyla mezarının bulunduğu yere Haseki Hürrem Sultan Türbesi yaptırıldı.
İlgili haberler
